کتاب مستطاب ایقان یکی از آثار مهم استدلالی حضرت بهاءالله است که حضرت ولی امرالله آن را این گونه توصیف می فرمایند:

در بين جواهر اسرار مخزونه و لآلی ثمينۀ مکنونه که از بحر زخّار علم و حکمت حضرت بهاءالله ظاهر گرديده اعظم و اقدم آن کتاب مستطاب ايقان است که در سنين اخيرۀ دورۀ اقامت بغداد (١٢٧٨ هجری مطابق با ١٨٦٢ ميلادی) طيّ دو شبانه روز از قلم مبارک نازل گرديده و با نزول آن بشارت حضرت باب تحقّق پذيرفت و وعدۀ الهی که حضرت موعود بيان فارسی را که ناتمام مانده تکميل خواهد فرمود بانجاز پيوست. اين کتاب مبين و رقّ متين در جواب اسئلۀ جناب حاجی ميرزا سيّد محمّد خال که در آن اوان هنوز بامر مبارک اقبال ننموده و با برادر خود جناب حاجی ميرزا حسينعلی عازم زيارت مشاهد مشرّفه بوده‏اند صادر گرديده است.

 اين منشور جليل نمونۀ کامل از منشآت نثر پارسی است که دارای سبکی بديع و لحنی مهيمن و منيع و از لحاظ استحکام بيان و قوّت برهان بی نظير و در فصاحت و بلاغت بی بديل و مثيل و کاشف نقشۀ عظيمۀ الهيّه جهت نجات عالم بشريّه است و در بين آثار و صحف بهائی پس از کتاب مستطاب اقدس اعظم و اشرف از كلّ محسوب است. با ظهور اين کتاب مستطاب و فصل الخطاب که مفتاح معضلات کتب سماويّه است و بفاصلۀ قليل قبل از اعلام امر حضرت ربّ الارباب از سماء ارادۀ الهی نازل گرديده بيان دانيال نبی که می فرمايد «لانّ الكلمات مخفيّة و مختومة الی وقت النّهاية» اکمال پذيرفت و ستر از كلمات کتاب برداشته شد و ختم «رحيق مختوم» باصابع حيّ قيّوم گشوده گرديد و رائحۀ مشک فام «ختامه مسک» مشام مشتاقان و طالبان کؤوس ايمان را معنبر و معطّر نمود.

 

اين سفر قويم که ازيد از دويست صفحه است حقيقت و وحدانيّت الهيّه را که ماو راء ادراک عقول و مافوق عرفان نفوس و مبدأ ظهورات ربّانيّه و منشأ حقايق روحانيّه و ذات قديم و عليم و حکيم و قادر علی الاطلاق است اعلام و وحدت شرايع رحمانيّه و عدم انقطاع فيض صمدانيّه و تکميل هر شريعت لاحقه و توحيد تعاليم اساسيّۀ مظاهر مقدّسه و حقّانيّت کتب و صحف سماويّه و واجد بودن مطالع سبحانيّه دو مقام توحيد و تحديد يعنی اشراقات الهيّه و حدودات بشريّه را تبيين و تشريح مينمايد و نيز مراتب جهل و عماء و غفلت و ضلالت علماء و پيشوايان قوم را در هر زمان توضيح و معانی بيانات متشابهۀ انجيل و آيات قرآنيّه و اخبار و احاديث مأثورۀ اسلاميّه را که پيوسته مورد تعبيرات و تفسيرات مختلفه و سوء تفاهمات کثيره بوده واضح و آشکار ميسازد.

 

در اين کتاب مقدّس شرايط سالکين سبيل معرفت و طالبين حقيقت تشريح و حقّانيّت امر حضرت باب و عظمت ظهور مبارکش اثبات و مراتب انقطاع و فداکاری و جانبازی تابعانش تقدير و نصرت و غلبۀ کلّيّۀ ظهور مقدّسی که باهل بيان وعده داده شده پيش بينی گرديده است. همچنين طهارت و معصوميّت حضرت مريم تصريح و مقام ائمّۀ اطهار تجليل و شهادت حضرت سيّد الشّهداء و علوّ درجات آن جنديّ شجيع الهی تکريم و معانی كلمات رجعت و قيامت و خاتميّت و يوم الجزاء و غيره تبيين گرديده و مراحل ثلاثۀ ظهورات ربّانيّه تعليم و توضيح و معانی دقيقه «مدينۀ الهی» و تجديد اين مدينۀ مقدّسه يعنی شريعت الهيّه در ميعاد مقرّر برای هدايت نفوس و تربيت اهل عالم تقرير و تفصيل شده و بطور كلّی ميتوان گفت که در بين کتب و آثاری که از قلم ملهم شارع امر بهائی نازل گرديده کتاب مستطاب ايقان بنفسه نظر بحلّ مشاكل و غوامض آيات الهيّه که لازال عدم فهم آن سبب تخالف و تنافر احزاب و امم عظيمه بوده اساس متين و استواری جهت وحدت كلّ ملل و نحل و ائتلاف اقوام و مذاهب متنوّعه برقرار نموده است.

 

                                                                                               (کتاب قرن بديع، صص ٢٨٥-٢٨٧)